Hoe om te gaan met seksueel misbruikte patiënten

Het misbruik is niet alleen traumatisch op het moment dat het plaatsvindt; vaak zijn er ook langdurige ontwrichtende gevolgen voor het slachtoffer. Voor veel slachtoffers is naar de tandarts gaan traumatisch. Zij vermijden tandartsbezoek, hebben problemen met het maken van afspraken of het zich hieraan houden, hebben vaker last van stress-gerelateerde gebitsproblemen en hebben ernstige angstsymptomen als ze bij de tandarts zijn.

Samenhang
Wat is de samenhang tussen deze symptomen van angst voor de tandarts en seksueel misbruik tijdens de kinderjaren?
Er zijn een aantal symbolische parallellen aan te geven:

• Alleen zijn met iemand (vaak een man) die meer macht heeft dan de patiënt
• Liggende positie
• Aangeraakt worden
• Er worden dingen in de mond gestopt
• Moeite met slikken en zich gedwongen voelen om te slikken
• Pijn verwachten of ervaren

Herkennen van seksueel misbruik

In de mond:

• Bloeduitstortingen in het gehemelte en/of lippen
• Geen kokhalsreflex of juist een extreem- kokhalsreflex
• Een duwende tong
• Een steeds maar onwillekeurig sluitende mond
• Gezwollen tong
• Aanwijzingen voor SOA

Persoonlijke omgang
De patiënt kan dichtklappen: lijkt afwezig en in trance en staat niet open voor communicatie. De patiënt kijkt strak voor zich uit, is niet aanspreekbaar en lijkt dan niets te voelen of te horen. Dit noemt men peritraumatische dissociatie, wat toeneemt bij stress. Het kan zelfs zijn dat het tandartsbezoek helemaal wordt vergeten; het wordt niet echt waargenomen dus ook niet onthouden. Er zijn onderzoeksresultaten die vertellen dat 80% van de mensen met een dissociatieve stoornis – net als mensen met een borderline stoornis – een geschiedenis heeft met seksueel en fysiek geweld.

Tips uit de literatuur
Wanneer u weet dat een patiënt het slachtoffer is geweest van seksueel misbruik kunt u als volgt handelen:

• De patiënt bij een vrouwelijke mondzorger onder behandeling plaatsen. Of altijd een vrouwelijke tandartsassistente in de behandelruimte laten
• Een eerste afspraak aanbieden, alleen om te praten
• De stoel rechtop zetten
• De deur open laten staan
• Het lichaam van de patiënt niet aanraken
• Ontspannende muziek aanbieden
• De patiënt het gevoel geven invloed te hebben op de behandeling
• Iets aanbieden om het lichaam mee te bedekken (bijvoorbeeld een loodschort)
• Vertellen wat u gaat doen en hoe het kan gaat voelen, voorspelbaar zijn
• Een stopsignaal afspreken
• Hypnose
• De patiënt een vriend of vriendin laten meenemen
• Geduld hebben en vriendelijk/begripvol zijn
• Bemoedigen

De slachtoffers van seksueel misbruik en hun tips en ervaringen

Slachtoffer 1
‘Ik vind de tandarts ook absoluut niet fijn, maar of dat nu met het misbruik zelf te maken heeft weet ik niet precies, volgens mij indirect wel. Ik heb namelijk een overgeeffobie overgehouden aan mijn allereerste vriendje, die mij niet goed behandelde. Hierdoor vind ik de tandarts echt heel eng, omdat ze vaak ver achterin je keel moeten zijn waardoor je kokhalsneigingen krijgt. En daardoor kan ik dus volledig in paniek schieten. De vorige keer moest mijn tandarts een foto maken, deed dat ding achterin m’n keel en duwde nog door ook. Pas toen ik hem in een reflex een klap gaf en dat ding uit m’n mond rukte, kreeg hij door dat het even niet goed met me ging. Hij pakte een iets kleinere plaat voor het maken van de foto. Dit was ook geen succes, maar het lukte iets beter waardoor de foto wel gemaakt kon worden.
Dit is waar ik tegenaan loop als ik naar de tandarts moet. Iedere keer ben ik dan ook weer bang en zenuwachtig als ik erheen moet. Maar ik ga wel, want ik vind m’n tanden toch te belangrijk.’

Slachtoffer 2
‘Wat ik vanuit mijn misbruikverleden heel vervelend vind, is dat die stoel tegenwoordig zo laag staat waardoor je benen bijna hoger zitten dan je hoofd. Je bent dan zo hulpeloos. Ik voel me dan onveilig. Gelukkig is mijn tandarts erg aardig en blijft hij in de buurt van mijn gezicht. Ik vind het namelijk heel eng als mensen over me heen hangen.
Zicht op een vrije uitgang is iets waarvan ik denk dat medici het wel weten, omdat het in mijn ervaring altijd goed geregeld is. Dus niet de tandarts of de assistente die de weg naar de deur verspert. Ik moet niet het gevoel hebben dat ik me langs iemand moet wringen op weg naar de uitgang.’

Slachtoffer 3
‘Vertel wat je gaat doen en hoe je het doet. En als de patiënt nee zegt of je vraagt te stoppen, doe dit dan ook. Natuurlijk moet je een behandeling soms toch echt gewoon doen, maar bespreek dit dan, leg uit waarom het nodig is. Mijn tandarts is een keer doorgegaan terwijl ik hem zei te stoppen en dat voelt niet fijn. Ik ga hierom ook bij hem weg. En wat ik een tijdje vervelend heb gevonden is de stoel. Bij mijn eigen tandarts lig je vrij ver achterover (bijna het gevoel dat je hoofd een stuk lager hangt dan je voeten) en dat je niet zomaar weg kunt. Maar dat zal nodig zijn om goed het gebit te kunnen bekijken.’

Slachtoffer 4
‘Mij maakt het niet uit of het een man of vrouw is, het gaat me erom of ik me prettig voel bij de persoon. Ik wil me ook graag ‘vrij’ voelen, veilig voelen. Het idee hebben dat ik weg kan. Daarnaast vind ik het altijd heel erg fijn als een tandarts me precies vertelt wat die gaat doen. Wat mijn tandarts en de assistente soms ook doen, is mijn buik gebruiken als tafeltje. Daar wordt dan een servetje opgelegd, dat wordt gebruikt voor het een of ander. Dat vind ik niet prettig, want mijn buik is voor mij erg kwetsbaar. En helemaal wanneer ik achterovergekanteld in een stoel lig, overgeleverd in een kwetsbare positie. Het gebied rond mijn buik is een erg kwetsbare plek, in de zin van dat ik me niet veilig voel als iets of iemand daar in de buurt komt. Ik raak dan snel in paniek, ook omdat borsten en kruis daar in de buurt zitten.’

Bronnen:
Sidran Traumatic Stress Foundation
Hays, K.F., & Stanley, S.F. (1996). The impact of childhood sexual abuse on womens dental experiences. Journal of Child Sexual Abuse 5, 65-74
Tandarts en psychotrauma – Mw. Drs. Thiel Presentatie voor Studieclub Rotterdamse Tandartsen
“Lastige” patiënten in de tandartspraktijk , Prof. Ad de Jongh, blz 48

Door:
Lieneke Steverink-Jorna, mondhygiënist