De wachtkamer als zorgverlener: waarom ontwerp ertoe doet

Een patiënt die gehaast binnenkomt, weinig vragen stelt en later terugkeert zonder het advies te hebben opgevolgd: het komt vaker voor dan we willen. Wat veel zorgverleners zich niet realiseren, is dat de inrichting van de wachtkamer hieraan kan bijdragen. Stress en spanning beïnvloeden hoe patiënten hun afspraak beleven, hoeveel ze onthouden en of ze adviezen opvolgen. Het vermindert het vermogen om informatie te verwerken en te onthouden. Slecht ontwerp kan juist die spanning versterken; een wachtkamer zonder daglicht, met harde stoelen en hoorbare gesprekken aan de balie, maakt gespannen. Patiënten ervaren weinig privacy en comfort in een omgeving waar zij vaak al kwetsbaar binnenkomen. Anderen kunnen persoonlijke gesprekken meeluisteren of zien dat iemand geëmotioneerd is. Beweging is lastig, en een rustig plekje vinden evenzeer.

Rust daarentegen helpt patiënten om hun klachten beter te verwoorden en gerichter vragen te stellen. Wie ontspannen het gesprek ingaat, onthoudt adviezen beter, wat de kans op onnodige herhaalbezoeken verkleint. Een goede plaatsing van de wachtkamer, ontwerp en ingerichte wachtruimte kan juist die rust ondersteunen – en daarmee bijdragen aan betere zorg.

Ontwerp van ‘gezonde’ zorgomgevingen

Of het nu gaat om nieuwbouw, renovatie of kleine aanpassingen: ontwerp doet ertoe. Daarom vraagt dr. Elke Miedema, docent-onderzoeker Gezonde Gebouwde Omgeving bij Hogeschool Inholland, om meer aandacht voor het ontwerp van ‘gezonde’ zorgomgevingen. Als onderzoeker weet zij hoe bepalend de plek, het ontwerp en de inrichting van een (wacht)ruimte kunnen zijn.

Onderzoek over wachtruimtes in de mondzorg

Hoewel er nog weinig specifiek onderzoek is gedaan naar wachtruimtes in de mondzorg, geven bestaande studies wél waardevolle inzichten over hoe de omgeving kan bijdragen aan een prettiger zorgervaring, zoals positieve afleiding in de vorm van aanwezigheid van natuur, uitzicht, vormen kunst, geluid(demping), (dag)licht, en keuze vrijheid en informatie schermen.

• Natuurlijke elementen

Een Nederlandse studie toonde aan dat patiënten zich rustiger voelden in een wachtkamer met echte planten dan in een ruimte met afbeeldingen van groen – die overigens ook beter scoorde dan een kale omgeving (Emami et al., 2024). Ook kinderen waardeerden de aanwezigheid van planten sterk (Panda et al., 2015). Maak dus binnen ruimte voor planten en bloemen als je die nog niet kan zien vanuit de wachtkamer.

• Uitzicht naar buiten of een raam met daglicht

In het voorkeursonderzoek van Emami et al. (2024) werden grote ramen en uitzicht op natuur als stressverlagend ervaren. Natuurlijk licht maakt de ruimte minder klinisch en draagt bij aan een gevoel van openheid. Het beste is als de wachtkamer aan de buitenmuur ligt met een raam voor zichtbaar buiten, of een binnentuin. Dat is bij een bestaande praktijk natuurlijk niet meer zo makkelijk.

• Kunst, beelden en muziek

Muziek is het enige element dat eerder al in een literatuurstudie zeer overtuigend stressverlagend bleek (Biddiss et al., 2014). Vooral muziek zonder zang, simpel en niet te druk. Kinderen gaven daarnaast de voorkeur aan visuele elementen zoals tekeningen, foto’s en aquaria (Panda et al., 2015). Rustgevende kunst of speelse beelden maken de ruimte toegankelijker en minder spannend. Internationaal onderzoek bevestigt bovendien de positieve effecten van aquaria, natuurlijke geluiden, rustgevende muziek en aromatherapie, vooral bij langere wachttijden. Is het mogelijk wat muziek aan te zetten, zacht op de achtergrond, en waar kun je plak maken voor (natuur geïnspireerde) kunst of een aquarium?

• Akoestische panelen voor minder ruis en meer privacy

Hoewel dit nog niet expliciet onderzocht is in de mondzorg, tonen studies in bredere zorgomgevingen aan dat geluidsabsorberende materialen bijdragen aan rust en privacy (Elf et al., 2024). Dit is vooral relevant in praktijken met open balies of meerdere behandelkamers (Willekens et al., 2023). Daar zou je bijvoorbeeld akoestische (geluiddempende) panelen kunnen plaatsten naast, tegen of boven de receptie om te voorkomen dat de gesprekken ook door anderen gehoord worden. De plaatsing ten opzichte van elkaar kan ook helpen bij nieuwbouw, of het gebruik van afscherming.

• Warm, niet-verblindend licht

Sfeerverlichting werden sterk gewaardeerd in het onderzoek van Emami et al. (2024). Zacht, warm licht draagt bij aan comfort en een gevoel van veiligheid, essentieel voor patiënten die zich kwetsbaar voelen. Denk bijvoorbeeld aan het gebruik van aanvullende verlichting in plaats van felle plafondlampen. Of in de wachtruimte kan gekozen worden voor lampen met een lagere lichtsterkte, terwijl de receptie goed verlicht blijft om het werk daar efficiënt te kunnen uitvoeren. Ook bureaulampen kunnen een praktische en sfeervolle oplossing zijn voor de balie, zonder dat ze het rustige karakter van de wachtruimte verstoren.

• Afwisseling in zitplekken en de mogelijkheid om te staan

Kinderen gaven de voorkeur aan zitzakken en losse stoelen boven banken (Panda et al., 2015). Volwassenen waardeerden variatie in zitopties, zoals hoge krukken of plekken om even te staan (denk aan een sta tafel). Dit geeft mensen regie over hun houding en draagt bij aan comfort. Bovendien zitten we vaak al te veel, dus is het fijn als dat niet de enige optie is.

• Informatiescherm met wachttijden of praktische meldingen

Hoewel dit niet expliciet onderzocht is in de genoemde studies in relatie tot stress, blijkt uit praktijkervaring dat duidelijke informatievoorziening – bijvoorbeeld via een scherm – onzekerheid vermindert. Bijvoorbeeld aantal wachtende voor je, zodat je de tijd beter kan inschatten. Randa (2017) liet zien dat de wachttijd benut kan worden voor mondgezondheid-educatie, bijvoorbeeld via schermen met mondzorgtips of meldingen.

De wachtkamer als onderdeel van toekomstbestendige zorg

Toekomstbestendige zorg gaat niet alleen over technologie of personeelstekorten. Het gaat ook over hoe we de zorgomgeving inzetten om gezondheid te ondersteunen. Gebouwen die aansluiten bij de behoeften van zowel patiënt als zorgverlener dragen bij aan efficiëntere zorg, kortere wachttijden en een prettigere werkomgeving. Een goed ontworpen (wacht)ruimte draagt bij aan betere gesprekken, minder herhaalbezoeken, en betere ervaring van (mond)zorg. De wachtkamer is geen tussenruimte. Het is de plek waar zorg begint. De wachtkamer verdient daarom meer aandacht in het gesprek over toekomstbestendige zorg.

Misschien kan de KNMT, net als de huisartsenvereniging (LHV), een bouwadviescommissie oprichten. Zo’n commissie zou niet alleen kunnen adviseren over verduurzaming van praktijken, maar ook richtlijnen kunnen ontwikkelen voor het ontwerp en de inrichting van mondzorgomgevingen. Ik zou daar graag aan bijdragen – als onderzoeker, als docent, en als iemand die gelooft dat de zorgomgeving een actieve rol speelt in gezondheid.

Oproep: Stuur een foto van je wachtkamer naar Elke Miedema

Zij gebruikt de foto’s graag voor lezingen en onderzoek met studenten naar verschillende voorbeelden van wachtkamers en gezonde zorggebouwen. Uiteraard kan zij, indien gewenst, de naam en locatie van de organisatie weglaten, mocht dat prettiger zijn. En jullie krijgen eventueel ook kort advies over hoe het nog beter kan.

Door:
Dr. Elke Miedema, docent onderzoeker Lectoraat Gebouwde Omgeving bij Hogeschool Inholland, gespecialiseerd in gezondheidsbevorderende (zorg)gebouwen.