Tandheelkundige ergonomie gaat over wat moet worden gedaan om de behandeling van patiënten effectief en efficiënt te laten verlopen. Wat zijn de onderdelen van de tandheelkundige ergonomie en wat is het belang hiervan voor het functioneren van een tandartspraktijk?

Inhoud en betekenis ergonomie
Omdat er veel onduidelijkheid bestaat over de inhoud van het begrip tandheelkundige ergonomie is het van belang je af te vragen waar het betrekking op heeft. En tevens wat de betekenis ervan is voor het functioneren van de tandartspraktijk.
Tandheelkundige ergonomie heeft betrekking op alles wat moet worden gedaan om de behandeling van patiënten effectief en efficiënt te laten verlopen. En tevens zodanig dat het op een gezonde wijze voor behandelteam en patiënt plaats vindt. Dit kennisgebied wordt verdeeld in drie domeinen:

• de fysieke ergonomie
• de cognitieve of mentale ergonomie
• de sociaal-organisatorische ergonomie

De kennis ervan vormt de basis voor een goed functioneren van de tandartspraktijk, met als kern de werkplek(ken) voor patiëntbehandeling. Fysiek, mentaal en sociaal moet(en) deze een gezonde werkomgeving vormen voor medewerkers en patiënten.

Onderdelen van de tandheelkundige ergonomie

1. Fysieke ergonomie

Grondslag voor de patiëntenbehandeling vormt het aanleren van een goede werktechniek (Skovsgaard,2013), uitgaande van:

• Benodigde kennis voor het verrichten van behandelingen;
• Het in staat zijn handelingen die je uit moet voeren te visualiseren, zodat beelden ervan in de hersenen worden opgeslagen;
• Een mentaal beeld van de werkwijze, dus een overzicht van hoe alles achter elkaar uitgevoerd moet worden (mentale animatie);
• Het aanvoelen van het juiste bewegingsverloop (motoriek) bij het hanteren van instrumenten.

Gezonde werkwijze fysiek
In samenhang met het uitvoeren van de werktechniek is fysiek een gezonde werkwijze nodig met:

• De handen die handelingen met instrumenten verrichten;
• De kinematische keten die bestaat uit handen, armen, schouders, nek en hoofd voor het bewegingsverloop van de uit te voeren handelingen en de ogen voor de waarneming ervan. In samenhang zijn deze nodig voor de zogenaamde oog-hand coördinatie, waardoor het mogelijk is handelingen te verrichten met instrumenten e.d., geleid door middel van visuele waarneming;
• Nauw samenhangend hiermee, een werkhouding symmetrisch rechtop, òf zittend met een verhoogde zit (110-125°) óf staand. Met het werkveld symmetrisch voor het bovenlichaam en in beide gevallen de armen naast het bovenlichaam.
  De werkzaamheid van de kinematische keten met het hanteren van instrumenten hangt functioneel samen met de ingenomen werkhouding.
• Het inbouwen van veel bewegingen met boven- en onderlichaam voor een evenwichtige verdeling van de werkbelasting over het lichaam en ontspanning van de spieren zodat een goede doorbloeding met zuurstofvoorziening in de spieren wordt bevorderd.

Doel
Doel is het verkrijgen van een comfortabele werkwijze en het voorkomen van de veel voorkomende Musculoskeletal Diseases (MSD’s) die ten koste gaan van het nauwgezet uitvoeren van handelingen en de productiviteit. En die tevens leiden tot werkuitval.

Behandelunit aangepast aan lichaamsafmetingen en functioneren lichaam
Voorwaarde voor het tot stand brengen van een gezonde werkwijze is een behandelunit waarvan het functioneren kan worden aangepast aan de lichaamsafmetingen en waarvan het gebruik is afgestemd op een fysiologische wijze van functioneren van het lichaam met kinematische keten. Om zo het afdwingen van een ongezonde werkwijze te vermijden. Er moet dus sprake zijn van een op de tandheelkundige behandelaar aansluitend mens-machine systeem, met het doel waarnemingstijd, besluitvormingstijd en manipulatietijd te minimaliseren en inspanningen te beperken. Maar tegelijkertijd de mogelijkheden voor beweging te optimaliseren. Dus het vermijden van een werkwijze waarbij de mens zich moet aanpassen aan de machine.

Dit behoort tot het gebied van de fysieke ergonomie, die betrekking heeft op: de fysieke en visuele aspecten van werkzaamheden en de hierbij optredende gezondheidsproblemen. Onderdelen ervan zijn o.a. de werkhouding, het hanteren van instrumenten, het bewegingsverloop van handelingen, de visus en het hanteren van juiste kijklijnen, het gebruik van optische hulpmiddelen, verder de lay out van de werkplek en tenslotte een veilige en gezonde werkwijze.

2. Cognitieve of mentale ergonomie

Gezonde werkwijze mentaal
Voor een adequate patiëntenbehandeling moet voortdurend worden nagedacht over aanpassing van werkmethodes en in te voeren nieuwe ontwikkelingen met daarvoor benodigde nascholing. Bestaande en nieuw vereiste ervaringen moeten met elkaar worden verbonden. Ook kwaliteitsmanagement, door steeds na te gaan wat beter kan gebeuren, vormt hiervan een onderdeel. Dit vergt doordachte besluitvorming over concrete realisaties met een minimale mentale belasting. En werkwijze zonder mentale overbelasting c.q. stress is van belang voor een gezonde werksituatie, waarbij de tandheelkundig behandelaar ruimte heeft voor een eigen werkwijze en betrokkenheid voelt bij wat in de praktijk gebeurt, zonder grote druk te ervaren.

Dit behoort tot het gebied van de cognitieve c.q. de mentale ergonomie die betrekking heeft op:
mentale processen, zoals informatieverwerking, perceptie, gebruik van het geheugen, het beredeneren van behandelingsstappen, het aansturen van psychomotorische handelingen en het hanteren van een aanvaardbare werkbelasting. Onderdelen ervan zijn o.a. het tegengaan van stress en burnout, die voorkomen in samenhang met een te hoge fysieke werkbelasting, het opbouwen van een goede werksfeer, het beschikken over rust en aandacht tijdens de patiëntenbehandeling, de manier waarop beslissingen worden genomen, het uitvoeren van evaluaties, de aanpak van nieuwe werk- en behandelwijzen, de interactie met het team en het opbouwen van zelfvertrouwen.

3. Sociaal-organisatorische ergonomie

Gezonde werkwijze door organisatie en samenwerking
De behandelunit behoort een onderdeel te vormen van een doordacht georganiseerde werkplek (work space lay out) samen met de hierbij behorende onderdelen, zodat de gewenste werkwijze van tandarts en assistente mogelijk is en een optimale workflow/efficiëncy ontstaat.
Deze werkplek vormt een onderdeel van de praktijkorganisatie opgebouwd uit de activiteiten voor de patiëntenbehandeling, de wijze van samenwerken en communiceren in het team en het betrekken van allen bij een optimaal functioneren van de praktijk. De praktijkorganisatie omvat verder ook de regeling van de benodigde, ondersteunende activiteiten, zoals inkoop, personeelsbeheer, veiligheidsrisico’s zoals sterilisatie, infectiepreventie en stralingshygiëne, gezondheidsrisico’s zoals houdingsproblemen en stress, beschrijvingen van de werkprocessen c.q. werkafspraken in de praktijk en patiënttevredenheid. Voor het besturen en de leiding hiervan is management van de praktijk nodig, afgestemd op wet- en regelgeving, het hanteren van richtlijnen en werkafspraken c.q. protocollen. Met daarbij voldoende aandacht voor het fysieke, psychische en sociale welzijn van team en patiënten. De management functie is zo langzamerhand zo uitgebreid geworden dat vaak een aparte persoon wordt ingeschakeld voor de uitvoering, hoewel de leiding en verantwoordelijkheid hiervoor berust bij de praktijkeigenaar c.q. -eigenaren.

Doel
Doel van de praktijkorganisatie is te zorgen voor het verlenen van goede mondzorg, het ontwikkelen van voldoende productiviteit en het bevorderen van gezondheid en welzijn van het praktijkteam.

Dit is het gebied van de sociaal-organisatorische ergonomie die gericht is op optimalisatie van het functioneren van de praktijk, met o.a. management, organisatie, communicatie en overleg, het hanteren van een managementinformatiesysteem, personeelsbeleid etc.

Enkele concrete tips voor een gezonde werkwijze
Concrete tips voor het fysieke, mentale en sociale welzijn:

1. Het uitvoeren van oefeningen aan het begin van de dag, in de pauze en aan het eind van de dag, voor relaxatie van de als maar gespannen spieren.
2. Het zorgen voor een duidelijke praktijkfilosofie met goede afspraken en een open sfeer.
3. Het werken in een rustige behandelkamer zonder storingen.
4. Het maken van afspraken hoe teamleden elkaars werkhouding kunnen corrigeren voor het innemen van een gezonde werkhouding.
5. Het zorg dragen voor een cultuur waarin het mogelijk is elkaar aan te spreken.
6. De patiënt horizontaal plaatsen en de mond van de patiënt zo naar het blikveld van de behandelaar draaien dat hij rechtop kan zitten.
7. Veel bewegingen maken; en de zitpositie naast de stoel en de hoofdpositie van de patiënt wisselen in plaats van met eigen bovenlichaam en hoofd over de patiënt heen te buigen.

Weinig aandacht voor ergonomie
in dit overzicht zijn de verschillende onderdelen beschreven van de tandheelkundige ergonomie die in onderlinge samenhang, vanuit een totaalaanpak, moeten leiden tot een effectieve, efficiënte en gezonde wijze van functioneren van de teampraktijk. Hierbij gaat het tevens om een zodanig arrangeren van de werkprocessen dat de kwalitatief gewenst uitkomsten worden bereikt.
Helaas is de in Europa gebruikte term tandheelkundige ergonomie een uitdrukking die onvoldoende duidelijk de feitelijke inhoud ervan weerspiegelt. In de USA spreekt men van dental practice management dat concreet het totale gebied van de tandheelkundige ergonomie omvat en dit meer sprekend aanduidt. In Nederland wordt met de aanduiding praktijkorganisatie vooral de organisatiekant aangeduid en met ergonomie vooral de houdingsergonomie, terwijl stress te veel apart beschouwd wordt. Maar in welk systeem van praktijkverbetering bestaat systematisch aandacht voor de verschillende aspecten van ergonomie?
Houdingsafwijkingen hebben een ongunstige invloed op gezondheid en functioneren van tandarts en mondhygiëniste. Het is daarom opvallend dat ondanks het hoge percentage houdingsafwijkingen – in de literatuur verlopend van 60-70 % tot zelfs veel hoger – hieraan zo weinig aandacht wordt besteed.
D.w.z. in activiteiten die moeten leiden tot een verbeterd functioneren van de tandartspraktijk.

Door: Oene Hokwerda, prof. emeritus tandheelkundige ergonomie, Rijksuniversiteit Groningen.